مکانیسم ماشه چیست و چگونه بر سرنوشت برجام تأثیر می‌گذارد؟در سال‌های اخیر، مکانیسم ماشه به یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در مباحث مربوط به توافق هسته‌ای ایران تبدیل شده است. این سازوکار پیچیده که با نام‌های دیگری مانند «تریگر مکانیسم» یا «بازگشت خودکار تحریم‌ها» نیز شناخته می‌شود، نقشی تعیین‌کننده در حفظ تعادل قدرت بین طرف‌های توافق برجام ایفا می‌کند.تاریخچه شکل‌گیری برجام و جایگاه مکانیسم ماشهپس از ۱۲ سال مذاکره فشرده، توافق جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۵ به امضای ایران و قدرت‌های جهانی رسید. این توافق با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌های بین‌المللی طراحی شد. مکانیسم ماشه در واقع ضمانت اجرایی این توافق محسوب می‌شود و مانند شمشیری دو لبه عمل می‌کند:حفظ انگیزه طرفین برای پایبندی به تعهداتایجاد امکان بازگشت سریع تحریم‌ها در صورت نقض توافقمراحل فعال‌سازی مکانیسم ماشه چگونه است؟فرایند فعال‌سازی این مکانیسم شامل مراحل مشخصی است که هر یک ضرب‌الاجل‌های زمانی دقیقی دارند:ارسال درخواست به کمیسیون مشترک برجام (۱۵ روز برای بررسی)ارجاع به سطح وزیران خارجه (۱۵ روز دیگر)بازگشت به کمیسیون مشترک (۵ روز نهایی)ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل (۳۰ روز برای تصمیم‌گیری)تأثیر خروج آمریکا بر معادلات برجامخروج یکجانبه ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ و تشدید تحریم‌های فلج‌کننده، توازن قدرت در برجام را به هم زد. این اقدام منجر به:کاهش ۸۵ درصدی صادرات نفت ایرانمحدودیت شدید در مبادلات بانکی بین‌المللیتشدید رویکرد تهاجمی ایران در توسعه برنامه موشکیواکنش ایران به فشارهای بین‌المللیایران در پاسخ به تحریم‌ها، پنج مرحله کاهش تعهدات برجامی را اجرایی کرد که شامل:افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شدهارتقای سطح غنی‌سازی به ۲۰ درصدفعال‌سازی سانتریفوژهای پیشرفتهتوسعه تحقیقات هسته‌ایلغو تمام محدودیت‌های عملیاتیچالش اروپا در حفظ توافق هسته‌ایکشورهای اروپایی اگرچه رسما از برجام حمایت می‌کنند، اما در عمل نتوانسته‌اند:سیستم مالی INSTEX را به طور کامل عملیاتی کننداز شرکت‌های اروپایی در برابر تحریم‌های آمریکا محافظت نمایندجریان درآمدی پایدار برای ایران ایجاد کنندسناریوهای ممکن برای آینده برجامبا توجه به تحولات اخیر، چهار سناریوی محتمل پیش‌روی جامعه جهانی است:تجدید حیات برجام با مذاکرات جدیدتعلیق دائمی توافق و ماندن در وضعیت فعلیارجاع پرونده به شورای امنیت طبق مکانیسم ماشهتحول بنیادین در ساختار توافقنتیجه‌گیری: آینده پرونده هسته‌ای در ترازوی تصمیماتپرونده هسته‌ای ایران در مرز حساسی قرار دارد که هر تصمیمی می‌تواند آثار ژئوپلیتیک گسترده‌ای ایجاد کند. راهکارهای پیش‌رو شامل:ایجاد سازوکارهای اعتمادساز جدیدطراحی سیستم تضمین‌های امنیتی متعادلتدوین چارچوبی برای مدیریت اختلافات منطقه‌ایبه نظر می‌رسد بازیابی اعتماد از دست رفته و ایجاد تعادل جدید در مناسبات بین‌المللی، کلید حل این معما پیچیده باشد. موفقیت هر گونه راهکاری نیازمند انعطاف‌پذیری بازیگران اصلی و اولویت‌دادن به دیپلماسی بر مواجهه است.
